از دیدگاه طب فاخر ایرانی، هر فصل سال، دارای تعریف، اقتضائات و مزاج خاصی است که آن را از سایر فصول متمایز نموده و بر همین اساس، توصیه‌ها و تدابیر خاصی بر آن مترتّب است که ضامن حفظ صحت و پیشگیری از بروز بیماری و یا به‌حداقل‌رساندن عوارض و پیامدهای آن است.اغلب حکمای ایرانی، طبع پاییز را در سردی و گرمی، معتدل و از نظر تری و خشکی، خشک می‌دانند. البته برخی نیز آن‌را دارای مزاج سرد و خشک دانسته‌اند. شاید بتوان این اختلاف را ناشی از تعریف یا حد پاییز دانست و یا آنکه آن‌را براساس اوایل یا اواخر فصل درنظر گرفت.
احتمال دیگر نیز، اطلاق سرد به نسبت فصل قبل( تابستان) است. از سوی دیگر با توجه به اینکه در پاییز، بامدادان و شامگاهان، دارای دمایی سرد و نیمه روز دارای دمای گرم است، این اختلاف در طبع، قابل توجیه می‌گردد.از نظر طب ایرانی، فصول مختلف، حتی یک فصل در سالیان مختلف، ممکن است با هم مساوی نباشد و همچنین بر همین اساس، معمولاً فصول بهار و پاییز از تابستان و زمستان کوتاه‌ترند.خشکی پاییز موجب لطافت هوای آن است و هوای لطیف از سرما و گرما، زود منفعل می‌شود. از همین روی، ابتدا و انتهای روز، سرد و اواسط روز گرم است و همین عدم‌تعادل در دمای هوا، زمینه بروز بسیاری از بیماری‌هاست.
هر فصل سال برای کسانی که مزاج صحی آنان با آن فصل متناسب است، سازگار می‌باشد و برای مزاج غیرمتناسب، ناسازگار است. مثلاً پاییز با مزاج سرد و خشک خود برای افراد با مزاج گرم و تر، بسیار مناسب و عامل صحت است. هر فصل به مقتضای مزاج خویش و نوع تغذیه‌ای که غالب مردم برمی‌گزینند، دارای شیوعی در بیماری‌های خاصی است که در افراد با مزاج مشابه آن، شایع‌تر و شدیدتر است. طبع پاییز متضاد مزاج روح، حیوان و نباتات است و لذا با خمودگی، ضعف قوا، ضعف حیوانات و گیاهان، فقدان ثمرات و سقوط برگ‌ها مناسبت تام دارد.
حکما فصل پاییز را فصل پر بیماری‌ای می‌دانند و دلیل آن‌را نیز متغیربودن هوا در طول روز، وجود اخلاط فاسد باقیمانده در بدن از فصل تابستان به جهت خوردن میوه‌های زیاد، ضعف قوت، تحلیل‌رفتن اخلاط رقیق و بقای اخلاط غلیظ به‌علت سردی هوا، غلبه صفرای تابستانی و سودا، ناتوانی باقیمانده از تابستان و کم‌خونی می‌دانند.
بیماری‌های شایع یا تشدیدشونده در این فصل عبارتند از خارش پوست، اگزما، شوره، ترک پوست، دردهای مفاصل، ورم‌های سوداوی و سرطان‌ها، درد و بزرگی طحال، تب‌ها، کم‌خونی، جنون، وسواس، افسردگی، ورم لوزه، دردهای سیاتیکی، انسدادهای امعا، سکته، ورم حلقی، انگل‌های گوارشی، بیماری‌های ریوی و عفونت‌های ویروسی پوستی. تدابیر نامناسب در این فصل عبارتند از مواجهه با گرمای نیمروز و سرمای بامداد و شبانگاه، پوشیده نداشتن سر، خوابیدن در جای سرد، استحمام با آب سرد، نوشیدن آب سرد، خوابیدن با معده پر، استعمال مسهلات قوی، فصد و حجامت و هرکاری که خون را کم کند،
خواب و بیداری به افراط یا تفریط، خوردن غذاهایی مانند گوشت گاو و گوساله، کنسروها، فست‌فودها، ادویه‌های تندوتیز، ترشی‌ها، سرخ‌کردنی‌ها، بادمجان، عدس، قارچ، حرکات بدنی زیاد، غم و اندیشه کثیر، کم‌خوری و امساک، تعریق بسیار،خوردن میوه‌های تابستانی، افراط درمصرف لبنیات، چای پررنگ، قهوه، نسکافه، کاکائو، شکلات، آدامس، یخ، سس‌ها، سیر و پیاز، شوری‌ها و گوشت نمک‌سود، چیپس و پفک و امثال آن.
تدابیر مناسب در این فصل عبارتند از مصرف مواد غذایی و نوشیدنی مایل به گرم و‌تر مانند گوشت بره، بوقلمون، مرغ فربه، خربزه، موز، انگور، مویز، زیتون، خرما، انجیر، حلیم، عسل، شیرینی طبیعی، حلوای طبیعی، مرباهای طبیعی از میوه‌های مناسب، شربت گلشکر، شربت عسل، مغز خشکبار، آش‌های ساده و همچنین موادی مانند انار میخوش، سیب، به، گلابی، هویج، استفاده از عطریات معتدل، چرب‌کردن بدن با روغن‌های مناسب مانند بادام و بنفشه، پوشش مناسب در طول روز متناسب با ساعت روز و حمام معتدل با آب نیم‌گرم.
دکتر مهدی شعبانی
